“Rikard, a të kujtohet ’97-ta, kur të pyeta se përse nuk ikën në Greqi dhe më the më mirë të vdes nga ndonjë plumb qorr të bashkatdhetarëve, se…”

Nga Sokol Parruca

BISEDË ME RIKARD LJARJEN

Nadja e mirë Rikard!

Sa shpejt që ikën dy vite pa ty dhe mua më sillesh ndërmend pothuajse çdo ditë. Sa kujtime malli më ke lënë. Nuk di ç’të them më parë, kë të veçoj, të gjitha ditët, javët, muajt e vitet me ty ishin një mrekulli. Po e filloj me marsin e vitit 1997. Rrëmujë, krisma gjithandej, natën e ditën, një plumb, qoftë dhe qorr mund të të merrte jetën. Marjeta me fëmijët ikën në Athinë. Ti jo. Kur të thoja: “Pse nuk ikën edhe ti”? Më the: “Kurrë! Unë nuk kam jetë larg Shqipërisë, më mirë të vdes nga plumbat e pakontrolluar të shqiptarëve të mi, se sa nga malli për vendin tim”.

E megjithatë ishte e vështirë për ty ajo kohë. Rrije vetëm, i trishtuar, ca nga ajo situatë e turbullt që kishte pushtuar vendin, ca nga vetmia e mungesës së familjes. Rrinim çdo ditë. E vërteta është se ta kisha merakun, ta njihja ndjeshmërinë dhe o Zot thoja mos…!

Të kujtohet ajo ditë, kur të erdha në shtëpi. Trokita në derë, trokita disa herë rresht, me goditje të njëpasnjëshme që bëheshin më të forta, sa herë m’u desh t’i përsërisja dhe ti nuk po e hapje. I bija celularit e kishe të fikur. E dija që ishe në shtëpi. Kjo zhurmë e beftë, alarmuese, insistuese, që me siguri do çonte në hapjen me forcë, bëri që ti të hapje derën dhe si pé fytyrën time dukshëm të tronditur, fillove të më merrje me të mirë.

U futëm në shtëpi. Mbeta i habitur… disa piktura, një telajo që tregonte se ti ishe në punë e sipër. Era e bojërave e çdo gjë përreth të krijonin përshtypjen e kthimit të dhomës në një studio. Po pikturoje… nuk e dija… dhe tek shihja punët tuaja të mbaruara, kuptova se nuk ishe amator, por një piktor profesionist. Atë ditë kemi ndenjur gjatë aty, duke më folur për pikturën.

Më mësove se si duhet parë një pikturë, në kuptimin më profesional, më njohe me rrymat në pikturë dhe përfaqësuesit më të denjë. Unë njihja pesë a gjashtë prej tyre, ndërsa ti më përmende një nga një, me emër 20 të tillë. Sa shumë më ke folur për Pikason, Matisse, Chagall e, sidomos për Salvador Dalì, aq sa më nxite të njihem e të lexoj më shumë për këtë të fundit.

Mësova se ai ishte jo thjeshtë një piktor, por njëkohësisht edhe shkrimtar, kineast, teoricien, autor i një dyzine librash. Kaq i ngjashëm më dukej, kaq afër profesionesh, dijesh e kulturash, përjashto se ai në pikturë ishte një gjeni, i paarritshëm. Jetoi 84 vite dhe u shua me 21 janar 1989. Kur ishe vetëm më ftove për drekë në shtëpi. E dije që më pëlqenin “specat e mbushura” dhe ti krenoheshe para meje, se dije mirë t’i gatuaje.

Tavolinën e kishe shtruar me shije, mbulesat, pecetat, pjatat e gotat ngjanin a thua se ishim në një drekë aristokrate vjeneze. Pjatancë e mbushur me biftekë, sallateri të ndryshme dhe një shishe verë “Napoleon”. Sakaq nxorre nga furra dhe tavën e specave gatuar enkas për mua.

Fillova të ha pak nga pak. E ndjeja vështrimin tënd zhbirilues, sikur doje të nuhasje nëse po më shijonin specat dhe unë qetë-qetë vazhdoja, pa shprehur asgjë as me mimikë e as me fjalë.

Dikur, nuk durove dhe më pyete:

– “A po të pëlqejnë specat…”?

Ngrita kokën nga pjata e po të shikoja drejt e në sy. Ai shikimi yt, gati lutës që mezi po prisje të të thoja, se sa shumë po më pëlqenin, kurse unë të dhashë një përgjigje spartane:

– “Skandal, nuk kam ngrënë ndonjëherë ‘speca të mbushur’ më të shpifur. Vetëm, kur dëgjoj të qeshurën tënde ulëritëse, që nuk kishte të mbaruar. Ah, sa fort ke qeshur, sa kemi qeshur! Po ajo natë te “Piano bar” të kujtohet? Ishim katër shokë e në orët e vona mbetëm vetëm. Diku aty në një qoshe ishte një piano. Ti shkove drejt saj, u ule mbi fronin e pianos dhe fillove të luaje muzikë klasike.

– “Është Johann Sebastian Bach”, – tha Tos Baxhaku.

Të gjithë morëm gotat dhe të erdhëm pranë. Ti po luaje me një ndjeshmëri për çdo nuancë të timbrit dhe me një ngazëllim, që e bënte lojën tënde të dukej fantastike për ne. Luaje me një respekt të habitshëm për muzikën, i përqendruar dhe i vet-harruar, ndërsa ne po të ndiqnim gjithë melankoli, ca nga mrekullia e muzikës Bachoviane, ca nga mesnata e ca nga avujt e alkoolit.

Ne kishim një kafene të preferuar, pronarin e kishim mik. Kur vinte ora 23, pronari dhe personeli largoheshin dhe mbeteshim vetëm ne, shoqëria jonë ti, Mond Laçi, Rezi, Baxhaku, Lad Myrtezaj, apo Xakja siç e thërrisnim, e tjerë. Një natë, vonë në darkë me ne u bashkua dhe këngëtari i madh, Lukë Kaçaj. Ishim të gjithë aty pranë banakut. Luka, me pallton e gjatë të zezë, trup-lartë si lis, me flokët e verdha, të dendura, që nuk e kishin humbur shkëlqimin edhe pse mbante shumë vite mbi supe.

Si u ngrit në këmbë mori një qëndrim solemn prej këngëtari lirik e filloi të këndojë. O Zot, zëri i tij nuk e kishte humbur fuqinë, me gjithë vuajtjet e burgimin e gjatë! Ajo pjesë e vogël e lokalit u shndërrua papritmas në një skenë madhështore.

Fuqinë e zërit të tij prej basi të nivelit botëror nuk mund ta mbanin dot xhamat e dritareve dhe qelqurinat e lokalit. Xhamat filluan të dridheshin e kërcisnin, gotat po binin e thyheshin, ndërsa zëri i Lukës kumbonte si oshtimë.

Eh, jo më kot gazeta moskovite “Pravda” e kishte quajtur Lukën, Shaljapini shqiptar, kur ai kishte kënduar në “Bolshoj” Teatër! E dija se mund të ndodhte kështu, por konkretisht e pashë atë natë. Ti Rikard, fillove të ma shpjegoje si fenomen, duke përdorur terma shkencore e fizike, si një fizikan i vërtetë, por mua nga njëri vesh më hynin e nga tjetri më dilnin, asgjë nuk kuptova.

A të kujtohet ajo mbas dite, te kafja ku ishte e gjithë shoqëria jonë. Aty vinte dhe Bert Shvarci dhe sa vinte ai, muzika ulej në minimum, sepse nuk e duronte dot Berti. Vetëm zëri i lartë e hokatar i Çim Dajës dëgjohej. Ai vinte tek ne, ndonëse zhurmshëm, po gjithë-sesi i ngrohtë, miqësor, deri i domosdoshëm për ne, se krijonte atmosferë, alegri dhe në çaste zymtësie.

– “Kam tri orë që kam ngecur në përkthim, – foli Shvarci, përkthyesi i madh, – se nuk po më kujtohet sinonimi i kësaj fjale shqipe”. Të gjithë gjetëm ndonjë fjalë e, i fundit fole ti Rikard.

– “Kjo është”, – tha Berti e u ngrit vrullshëm, për të vazhduar punën e tij. Nuk e mbaj mend nëse ishte paradite apo pasdite, kur shkuam bashkë, në përurimin e librit “Për dashurinë shkruhet pas vdekjes”, të mikut tonë, Zija Çela. Ah, çfarë përurimi!

Ngjante si përshpirtje, tepër e dhimbshme. Miku ynë kishte humbur birin e vetëm. Ata nuk ishin thjeshtë atë e bir, ishin dhe shokë të ngushtë. Në tavolinë, në biseda të ngrohta mes miqsh para një gote, nuk ndiheshin orët që kalonin, atëherë, o vinte Dritani e kërkonte Zijain ose Zijai kërkonte të birin, Dritanin. Të dy e gjenin gjithmonë njëri-tjetrin.

Aty, gjatë kohës që po fliste Zijai, u ndjeve ligsht Rikard, frymëmarrja t’u rëndua, gjoksi po të fryhej, nuk po ngopeshe me frymë. Thellë brenda shpirtit ta ndjeva rënkimin, u tremba, po të ndiqja me bisht të syrit. Ca pika loti të rrëshqitën Rikard. Të thirra, si për të të sjellur në vete.

Nuk e ktheve kokën nga unë, more frymë thellë, sikur po nxirrje gjithë peshën e dhimbjes që nuk po e mbaje dot. Në fund, përqafuam Zijain e u larguam, duke mbartë me vete trishtimin.

Mora në celular Rrokun, e së bashku përfunduam në restorant, duke qenë me ne edhe Ylli Dylgjeri. Biseda e humori, filluan të qetësonin disi gjendjen tënde shpirtërore. Unë e dija se kishe shkruar dy skenarë, por për shkrimtar e mësova vonë, vetëm atëherë kur u njoha me gjashtë librat dhe romanet e shkruara prej teje vitet e fundit. E them me bindje, se ti nuk u bëre shkrimtar, mendoj se ke qenë i tillë që në fillimet e jetës.

Ndofta dhe ti vetë e ke kuptuar këtë dhunti në vitet kur lé kineastin, aktorin e regjisorin dhe u ule të shkruaje, thjeshtë për të mbushur kohën, se në mendje kishe gjithfarë objektesh, subjektesh, ngjarjesh që të ngacmonin dhe të shtynin për t’i shkruar.

Duket këta libra janë rritur brenda teje. Nuk e di, sa kohë ke mbetur rob i këtyre mendimeve, si u përftuan ata e morën formë, gjersa më në fund u mbrujt brenda teje fjala “roman”.

Po e kuptoje qartë se kishe dëshirë për të shkruar një roman, të paktën po orvateshe për të shkruar, ngaqë nuk e kishe idenë si do t’ia arrije kësaj. Pikërisht, duke qenë i mbushur me ide, kishe ndërmend të ngjizje një botë të tërë, që t’u jepje jetë dhe gojë dhjetëra personazheve, të shtjelloje ngjarje e të dilje në përfundime.

Nuk i thé askujt, asnjë fjalë se ç’kishe ndërmend të bëje. Kushedi sa orë të magjishme ke kaluar, kur nise të hidhje në letër atë çka kishe mbajtur aq thellë në zemër e mendje.

E kështu, mes ngulmimit e vështirësive, më në fund romanet i përfundove. Por, ti mik i dashur edhe sikur të shkruaje “Lufta e paqja”, “Harku i triumfit”, “Të mjerët”, përsëri, para bashkëkombësve tuaj, ti do ngelesh ai “Deda, në majë të shtyllës”, si “Dritani i Shkabajve”… se ti, u je ngulitur atyre me rolet e tua, i ke bërë të të duan fort, se për ta, ti je

si ajo dashuria e parë, që nuk të shqitet dot nga mendja e zemra.

Prandaj ende je me ta e kështu do jesh brez pas brezi. Lum për ty, që do të shoqërojë kjo dashuri e përjetshme! Sa mirë më vjen! Ti e meriton, përveçse artist, ti zotëroje një nga cilësitë, që është nga më të rrallat, nga më të çmuarat e nga më të vyerat që mund të këtë një njeri.

Ajo që di unë është se ajo ndriçonte tek ti me një shkëlqim aq të fortë dhe për ata që nuk të kanë njohur nga afër, unë po jua them: Mirësia, mbi të gjitha mirësia. Ti Rikard ishe mirësia vetë.

Ti kishe neveri për banalitetin, në kuptimin e mirëfilltë të kësaj fjale. Ti edhe mund t’ia falje qytetërimit mizoritë e tij, hipokrizinë, budallallëkun dhe kontradiktat që s’kanë pike kuptimi, por ti nuk e falje faktin që ky qytetërim e merr komfortin për lumturi, jetën e siguruar për prehje shpirtërore, letargjinë shpirtërore për virtyt, popullaritetin e reklamuar për madhështi.

Ti nuk falje talljen me personalitetin e njeriut, duke ndrydhur tek ai të gjitha mundësitë e deri tek aftësia për t’u revoltuar. Ti nuk e pranoje dot përzierjen, ti nuk e duroje dot prishjen, llumin. Ti kishe lindur për të qenë klas dhe mbete i tillë deri në pikën e fundit të frymës, se ti ishe bir i Karlos, me formim e shkollim austriak e për nënë kishe Angjelina Logorecin, bijë nga familja e madhe Logorecëve.

O Zot! Vetëm dy pash nën dhé je e unë nuk mundem të ta shtrëngoj dorën edhe pse e kam zgjatur drejt teje, nuk mundem të të përqafoj edhe pse të kam ardhur fare pranë. E di, se do të më thuash:

– Ik tani mjaft…!

Po iki, ika, se nuk dua të më shohësh të mbytur në lot, teksa po shkruaj këto radhë për ty.