U akuzua si bashkëpunëtor me gjermanët në Luftën e Parë Botërore, Louis Renault, “Napoleoni i makinave” që vdiq në burg
Për më shumë se gjysmë shekulli Franca nuk ka qenë në gjendje të vendosë nëse njeriu që ndërtoi kompaninë e makinave ‘RENAULT’ nga e para ishte një biznesmen hero apo një bashkëpunëtor i nazistëve.
Ne e njohim Renault sot si një nga kompanitë lider në fushën e automobilave dhe kjo nuk ka dyshime për këtë. Megjithatë, nëse fokusohemi te personi që e themeloi ate, Louis Reno, do të zbulojmë se bëhet fjalë për një nga figurat më të diskutueshme në histori. Argumentet nuk janë vetëm morale. Ato lidhen me vetë sjelljen e shtetit francez, që e çoi Louis Renault në burg dhe, siç ankohen pasardhësit e tij, deri në vdekje. Dhe ai e shtetëzoi kompaninë, duke përvetësuar fitime të mëdha me kompensim të pakët për familjen e tij. Pra, janë të përfshira shuma të mëdha parash, kështu që nëse reputacioni i Louis Renault-it “rikthehet” apo jo, është një proces shumë i vështirë dhe kërkon kohë.
Krijimi i Renault Freres
Louis ishte i katërti nga gjithsej gjashtë fëmijët e familjes borgjeze Renault, të lindur në 1877 dhe të rritur në Paris. Familja e tij mundi t’i siguronte një arsim të lartë në Liceun e famshëm Condorcet, por ai tregoi një interes të veçantë për inxhinierinë që në moshë të vogël. Ai kalonte çdo mëngjes, në një dyqan riparimi makinash me avull pranë shtëpisë së tij dhe e kishte kthyer bodrumin në një makineri të improvizuar, ku merrte çdo pjesë të thyer që i binte në dorë.
Në moshën vetëm 21-vjeçare, në vitin 1898, Renault ndërtoi makinën e tij të parë, të cilën me dashuri e quajti Voiturette, domethënë… makinë e vogël. Në të ai arriti të inkorporojë gjëra të reja, të tilla si një kuti ingranazhesh me tre shpejtësi për herë të parë, por edhe… marshin e pasme (i cili u aplikua për herë të parë në makinat Mercedes në 1904). Kjo makinë u shfaq për herë të parë në një konkurs shpejtësie në prag të Krishtlindjes 1898 dhe fitoi vendin e parë. Atë ditë Renault mori 13 porosi për makina të tilla dhe vendosi që ai të ndërtonte kompaninë e tij.
Ai kërkoi ndihmën e dy vëllezërve të tij më të mëdhenj, Marsel dhe Fernand, të cilët kishin përvojë në biznes, pasi kishin punuar tashmë në fabrikën e tjerrjes së babait të tyre. Së bashku ata formuan Renault Frères (Renault Brothers) në 1899, Louis duke iu përkushtuar zhvillimit të modeleve dhe vëllezërit që u bënë menaxherët më të mire. Megjithatë, brenda dekadës së ardhshme, ai mbeti vetëm. Marseli pësoi një vdekje tragjike në vitin 1903 në një aksident në mitingun Paris-Madrid dhe Fernand, u sëmurë dhe vdiq në vitin 1909. Kështu ai gradualisht u tërhoq nga inxhinieria dhe mori përsipër drejtimin e kompanisë.
Me shpërthimin e Luftës së Parë Botërore në 1914, Renault ndau fabrikën e saj për prodhimin jo vetëm të makinave, por edhe të municioneve për ushtrinë franceze (sikurse edhe konkurrenti i saj i madh, Citroen). Predhat 75 mm të prodhuara patën probleme dhe prodhimi u ndal, por Renault i dha Francës një nxitje vendimtare me prodhimin e FT, një tank i vogël dhe i gjithanshëm që në kushte të vështira ndihmoi shumë francezët të përparojnë. Tanku u projektua nga vetë Renault, për këtë arsye iu dha Legjioni i Nderit pas përfundimit të luftës.
Një profil krejtësisht kontradiktor
Gjatë periudhës ndërmjet dy luftërave, Renault u shfaq veçanërisht progresiv në idetë e reja për makinat e saj, dhe disa nga shpikjet e përfshira në to janë ende sot në qarkullim, si amortizatorët hidraulikë, kazani dhe ndezja e gazit të kompresuar. Nga ana tjetër, megjithatë, mënyra se si ai menaxhonte biznesin e tij të madh ishte gjithnjë e më autoritare. Ai ishte një antikomunist i vendosur, refuzoi me kokëfortësi të negocionte me sindikatat për të drejtat e punëtorëve të tij dhe shpesh bënte deklarata antisemite. Komunistët francezë e renditën atë në mesin e armiqve të tyre më të mëdhenj dhe e quajtën “dragoi i Bilancourt”.
Louis Renault: “Napoleoni i makinave” që vdiq në burg
Renault vizitoi Gjermaninë në vitin 1938 dhe pati një takim kokë më kokë me Adolf Hitlerin. Megjithatë, me fillimin e Luftës së Dytë Botërore ai ishte bërë furnizuesi kryesor i makinave për ushtrinë franceze dhe lufta e Gjermanisë ndaj Francës e gjeti atë në SHBA, si emisarin e qeverisë franceze për të negociuar blerjen e tankeve. Deri në atë pikë patriotizmi i tij është i padiskutueshëm. Çështjet filluan menjëherë pasi gjermanët pushtuan të gjithë pjesën veriore të Francës. Fabrikat e Renault u vunë nën komandën ushtarake gjermane dhe vlerësohet se nga viti 1940 deri në 1944 fabrikat e saj prodhuan 34,232 automjete të përdorura nga Wehrmacht.
Ky vendim ishte i qëllimshëm apo i detyruar? Këtu qëndron mosmarrëveshja. Rezistenca franceze, si dhe botimet amerikane si Life, e quajtën atë “dosja e Parisit”. Ai tha se edhe nëse ai refuzonte, gjermanët kishin vendosur t’i konfiskonin të gjitha makineritë në fabrikat e tij dhe t’i transportonin në Gjermani së bashku me punëtorët, të cilët do të punonin në kushte skllavërie. Pra, me vendimin e tij për të lejuar fabrikat të funksionojnë në Francë, ai shpëtoi mijëra jetë. Në fakt, atij i atribuohet një frazë karakteristike: “Më mirë t’u jepni gjalpin, se sa t’i merrnin lopën”. Ai gjithashtu tha në mbrojtjen e tij se fabrikat kishin ngadalësuar qëllimisht shkallën e prodhimit për të mos ndërtuar shumë automjete dhe disa prej tyre paraqitën një problem në pushtimin e BRSS (Operacioni Barbarossa) për shkak të gabimeve të qëllimshme. Punëtorët e fabrikës, natyrisht, kishin një mendim tjetër, thanë se nisma për prodhimin e ulët dhe sabotazhin kishte qenë e tyre, ndërsa Renault u bënte presion të punonin 100% duke i kërcënuar se do t’i transferonin në Gjermani.
Që nga viti 1942, shëndeti i tij filloi të përkeqësohej. Fabrika kryesore në zonën e Bilancourt ishte ndër objektivat e parë të bombarduesve britanikë dhe u shkatërrua pothuajse plotësisht. Në vitin 1944, kur Franca u çlirua, pati një mobilizim për të arrestuar Renault për bashkëpunim me pushtuesin. Ai vetë mori propozime për t’u larguar nga vendi, por tha se nuk kishte asgjë për t’u frikësuar, pasi kishte kryer detyrën e tij dhe u dorëzua me kusht që të mos burgosej deri në gjykimin e tij. Akuza kryesore me të cilën u përball ishte se pranoi shuma të mëdha (deri në 120 milionë dollarë) për makinat që ndërtoi, një shenjë se kompania e tij nuk ishte diktuar nga gjermanët. Çështja nuk arriti kurrë në gjykatë. Reno, megjithë marrëveshjen, u mbyll në burgun e Fresnos, pavarësisht shëndetit të tij të dobët. Ai vdiq aty, më 24 tetor 1944. Kushtet e ndalimit dhe shkaku i vdekjes janë çështje tjetër. Ka pasur dëshmitarë okularë, kryesisht nga rrethina e tij, të cilët betohen se gjatë ndalimit është rrahur brutalisht nga gardianët.
Shkak zyrtar i vdekjes ka qenë “uremia”, pa firmën e mjekut dhe sigurisht as autopsi dhe ekspertizë mjeko-ligjore. Një javë para vdekjes së tij, qeveria e përkohshme franceze njoftoi shtetëzimin e Renault. Arsyeja kryesore ishte se “fabrika duhej të funksiononte shpejt”, por nuk kishte asnjë dëmshpërblim për familjen e tij. Qeveria e de Gaulle krijoi një kompani të re, (RNUR, Régie Nationale des Usines Renault) dhe Renault u shpall fajtor pas vdekjes për “pasurim të marrë nga bashkëpunimi me armikun”.
Familja e Renault, kryesisht e veja e tij Christian dhe djali i tij Jean-Louis nuk pushuan së bërtituri për pafajësinë e Louis. Nëse, sigurisht, shteti francez do të rivendoste reputacionin e tij, do t’i duhej t’u paguante atyre kompensime të mëdha për fitimet e humbura, pasi kompania e re Renault mbeti tërësisht në pronësi të shtetit për gjysmë shekullin e ardhshëm dhe kishte fitime të mëdha. Familja mori një dëmshpërblim të vogël në vitin 1967, as 1% të asaj që pretendonte.
Pas vitit 2000, zërat nga qarqe të ndryshme kanë filluar të rriten në lidhje me “aktifikimin e gabuar të akuzave” për Renault, siç është formuluar nga shteti francez. Çështja nuk ka ecur nga ana gjyqësore, por duket se gjërat po ndryshojnë edhe në opinionin publik francez. Renault nuk shihet më nga të gjithë si bashkëpunëtor i nazistëve, por një njeri i detyruar nga rrethanat të lërë fabrikat e tij të hapura dhe viktimë e përfitimit shtetëror.
